Γεωργίου Κ. Παπαγεωργίου, Καθηγητή Χειρουργικής, «Η Ιατρική και τα Νοσοκομεία στο Βυζάντιο»
Την Τετάρτη 19 Φεβρουαρίου 2025, στις 19:00, στο αμφιθέατρο της Εθνικής Πινακοθήκης φιλοξενήθηκε η παρουσίαση του βιβλίου «Η Ιατρική και τα Νοσοκομεία στο Βυζάντιο» του κ. Γεωργίου Κ. Παπαγεωργίου, Καθηγητή Χειρουργικής.
Το βιβλίο παρουσίασαν: η κα Βάσω Ευαγγελοπούλου, Ιατρός Πνευμονολόγος, Εντατικολόγος, ο Σταύρος Γιαγκάζογλου, Αναπληρωτής Καθηγητής Δογματικής του ΕΚΠΑ, καθώς και ο ίδιος ο συγγραφέας.
Χαιρετισμούς απηύθυναν η κα Όλγα Μεντζαφού, Ιστορικός Τέχνης, Πρόεδρος της Εθνικής Πινακοθήκης, ο κ. Ιωάννης Μπράμης, Ομότιμος Καθηγητής Χειρουργικής ΕΚΠΑ, και ο εκδότης κ. Νίκος Κων. Χατζηγεωργίου.
«… Κατά τον 12ο και 13ο αιώνα γίνεται μια αποφασιστική καμπή στην πολιτιστική και κοινωνική κατάσταση του Βυζαντίου. Τον 12ο αιώνα η δυναστεία των Κομνηνών Αυτοκρατόρων έφερε την τρίτη και τελευταία μεγάλη ακμή του κράτους, το οποίο αναδιοργανώθηκε, ενισχύθηκε στρατιωτικά και οικονομικά και κέρδισε την αναγνώριση από όλα τα κράτη της εποχής. Θεωρήθηκε το πλέον αναπτυγμένο πολιτιστικά και κοινωνικά κράτος της Ευρώπης. Μετά τους Κομνηνούς ακολούθησε μια εικοσαετία παρακμής και αποδιοργάνωσης υπό την δυναστεία των Αγγέλων και η πολιορκία και η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους της 4ης Σταυροφορίας. Η καταστροφή της Πόλης αποδείχθηκε ανεπανόρθωτη και το Βυζάντιο πότε δεν ανέκαμψε στην παλιά του δύναμη και ακμή. Το όνειρο της ανακατάληψης της Βασιλεύουσας διασώθηκε στα τρία ελληνικά κράτη που ιδρύθηκαν μετά την άλωση, την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, αυτήν της Τραπεζούντας και το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Από αυτά ιδιαίτερα το πρώτο ανέδειξε μεγάλες στρατιωτικές και πολιτιστικές αρετές και τελικά ανακατέλαβε την Πόλη και επανίδρυσε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, σκιά όμως της προηγούμενης δόξας της. Κατά την περίοδο αυτή η Βυζαντινή κοινωνία ήταν από τις πλέον ανεπτυγμένες στον Δυτικό κόσμο. Το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης ήταν πολύ προχωρημένο για την εποχή, όπως και οι τέχνες, οι επιστήμες και η κοινωνική εκλέπτυνση. Όλα αυτά τα θαυμάσια πολιτιστικά και κοινωνικά επιτεύγματα της «Θεοφύλακτης» Αυτοκρατορίας είναι άγνωστα στους περισσότερους. Αναλαμβάνει να μας τα διηγηθεί ένας γιατρός και φιλόσοφος της εποχής, ο Νικηφόρος Μεσσήνης και θα τα συμπληρώσει ο μαθητής και διάδοχος του Νικόλαος Μελισσηνός. Ο Μεσσήνης είναι φανταστικό πρόσωπο. Το ίδιο και ο Μελισσηνός. Τα ιστορικά πρόσωπα και τα γεγονότα που περιγράφονται όμως, όπως και τα πνευματικά, επιστημονικά και πολιτιστικά επιτεύγματα της Βυζαντινής κοινωνίας είναι πραγματικά και εξακριβωμένα με προσοχή και μελέτη των πηγών. Είναι λοιπόν φανταστικός ο Νικηφόρος και οι φίλοι του; Ναι, όσο φανταστικό μπορεί να είναι ένα πρόσωπο, που συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά και τις εμπειρίες κάποιων άλλων προσώπων που πράγματι υπήρξαν. Αλλά στην ζωή του καθενός μας υπάρχουν μεν τα γεγονότα που έγιναν, αλλά και εκείνα που ονειρευτήκαμε, επιθυμήσαμε, επιδιώξαμε…» (Από τον πρόλογο της έκδοσης)
Μάλιστα στην Liberal.gr (https://www.liberal.gr/politismos/i-iatriki-sto-byzantio-o-giorgos-papageorgioy-fotizei-mian-agnosti-klironomia – Φιλελεύθερος Τύπος Μον. Α.Ε) διαβάζουμε μία εκτενή παρουσίαση του κ. Γιώργου Μυλωνά:
Η ιατρική στο Βυζάντιο: Ο Γιώργος Παπαγεωργίου φωτίζει μιαν άγνωστη κληρονομιά
Ο γιατρός Νικηφόρος Μεσσήνης, γεννημένος το σωτήριο έτος 1150 – ή, για να τιμήσουμε τη χρονολόγηση της αυτοκρατορίας του, το 6658 από κτίσεως Κόσμου – στέκεται στο δώμα του νοσοκομείου της Κωνσταντινούπολης, αγναντεύοντας με ικανοποίηση το Χρυσό Κέρας. Η δυναστεία των Κομνηνών κυβερνά και η ακμή της Αυτοκρατορίας αντανακλάται στην τέχνη των ψηφιδωτών που στολίζει ναούς και παλάτια. Με αυτήν την αυτοπεποίθηση οι γιατροί του Βασιλείου των Ρωμαίων θεραπεύουν με μεθόδους που ο υπόλοιπος κόσμος δεν υποψιάζεται.
Η ιατρική στο Βυζάντιο δεν ήταν απλώς μια πρακτική τέχνη· ήταν επιστήμη, θεωρία, δοκιμασμένη σοφία που περνούσε από γενιά σε γενιά. Οι αυτοκρατορικοί ιατροί μελετούσαν Γαληνό και Ιπποκράτη, μα και τους δικούς τους μεγάλους, όπως τον Ορειβάσιο και τον Παύλο τον Αιγινήτη. Τα νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης, αληθινές κιβωτοί γνώσης, δεν περιόριζαν τη θεραπεία σε προσευχές και ξόρκια, αλλά συνδύαζαν τη φαρμακολογία με τη χειρουργική και την ψυχική ανάταση.
Κι ύστερα, σαν τραγική ειρωνεία σε κάποιο χειρόγραφο του Ευριπίδη, ήρθε η πτώση. Η δυναστεία των Αγγέλων, ανίκανη και αλαζονική, άφησε τη Βασιλεύουσα στο έλεος μιας σκληρής μοίρας. Το 1204 οι σταυροφόροι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, τη λαφυραγώγησαν, την έσκισαν κομμάτι-κομμάτι σαν άρπαγες ενός πολύτιμου χειρογράφου. Ο Νικηφόρος, που τόσο αγάπησε την Πόλη, βρέθηκε στη Νίκαια, εκεί όπου η Αυτοκρατορία, αν και τραυματισμένη, έμελλε να ζήσει ξανά.
Όλα αυτά – οι θρίαμβοι και οι καταστροφές, οι γνώσεις και τα όνειρα, η πίστη στην επιστήμη και η προσήλωση στη θεραπεία – μεταφέρθηκαν στο χαρτί από έναν άλλο γιατρό, αιώνες αργότερα. Ο Ομότιμος Καθηγητής χειρουργικής κ. Γιώργος Παπαγεωργίου, σαν ένας σύγχρονος προσκυνητής στη Μεγάλη Βιβλιοθήκη των Βυζαντινών, μελέτησε πηγές, αφουγκράστηκε την ηχώ μιας εποχής ξεχασμένης, και σήμερα μας φανερώνει μιαν άγνωστη κληρονομιά με τίτλο: «Η Ιατρική και τα Νοσοκομεία στο Βυζάντιο – μέσα από τη ζωή ενός γιατρού του 12ου αιώνα» (Ελληνικές Ομοιογραφικές Εκδόσεις).
Η αφήγηση του βιβλίου ακολουθεί τον Νικηφόρο Μεσσήνη, έναν φανταστικό ιατροφιλόσοφο, ο οποίος, μαζί με τον μαθητή και διάδοχό του Νικόλαο Μελισσηνό, μας οδηγεί σε έναν κόσμο όπου η ιατρική δεν ήταν αποκομμένη από την κοινωνία, αλλά αναπόσπαστο κομμάτι της. Γιατί η ιατρική στο Βυζάντιο ήταν ανθρώπινη επαφή, νοσοκομεία όπου η θεραπεία περιλάμβανε φάρμακα και επεμβάσεις, αλλά και διατροφή, καθαριότητα, ξεκούραση – έννοιες που η υπόλοιπη Ευρώπη θα καθυστερούσε αιώνες να αντιληφθεί. Οι ξενώνες των μονών και τα αυτοκρατορικά ιατρικά κέντρα δεν ήταν ψυχροί χώροι απομόνωσης, αλλά τόποι φροντίδας όπου οι γιατροί αντιμετώπιζαν τους ασθενείς τους με σεβασμό, και οι νοσοκόμοι – συχνά μοναχοί και μοναχές –ήταν αφιερωμένοι στην ανακούφιση του πάσχοντα.
Μέσα από τις ιστορίες τους, ζωντανεύει ένας πολιτισμός με βαθιά ιατρική παράδοση, όπου η φροντίδα του ανθρώπου ήταν στο κέντρο της κοινωνικής οργάνωσης. Τα βυζαντινά νοσοκομεία υπήρξαν θεσμοί με τμηματοποιημένη λειτουργία, ιατρικές ειδικότητες και πρότυπα φροντίδας που δεν είχαν αντίστοιχο στη μεσαιωνική Ευρώπη. Ενσωμάτωναν πρακτικές που σήμερα θεωρούμε δεδομένες: κλινική εξέταση, διαχωρισμό ασθενών ανάλογα με την πάθηση, χρήση φαρμακευτικών σκευασμάτων βασισμένων στη γνώση της αρχαιότητας, αλλά και νέες θεραπευτικές τεχνικές. Σε αυτά τα νοσοκομεία, χειρουργοί, παθολόγοι, φαρμακοποιοί και νοσοκόμοι συνυπήρχαν σε ένα μοντέλο φροντίδας που προσομοίαζε στα σύγχρονα νοσοκομεία πολύ πριν αυτά υπάρξουν.
Το βιβλίο με πλούσια, επιμελημένη εικονογράφηση δίνει όλη την εποχή και τους πρωταγωνιστές της και μας θυμίζει μέσα από μια ολοζώντανη αφήγηση ότι οι ρίζες της οργανωμένης ιατρικής περίθαλψης στην Ευρώπη πηγαίνουν πίσω στο Βυζάντιο – μια αυτοκρατορία που, ενώ η ιστορία της συχνά επισκιάζεται από τις πτώσεις της, στην πραγματικότητα διαμόρφωσε θεσμούς που άντεξαν στο χρόνο.
_______________________________________________________
Περιεχόμενα Βιβλίου
Πρόλογος
Τα πρώτα χρόνια
Στην Κωνσταντινούπολη
Οι Ιατρικές σπουδές και τα νοσοκομεία
Η Ιατρική και οι γιατροί στην Ανατολική Αυτοκρατορία
Οι Κομνηνοί Αυτοκράτορες και η Ιατρική στο Βυζάντιο
Η δυναστεία των Αγγέλων και οι Σταυροφορίες – Ο Ξενών της Μονής του Παντοκράτορος
Η Τέταρτη Σταυροφορία και η Άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους – Η φυγή στη Νίκαια
Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας
Η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης
Βιβλιογραφία
Συντομογραφίες – Πηγές εικονογράφησης
________________________
Διδακτορικές Διατριβές σχετικές με το θέμα:
ΘΕΟΧΑΡΑΚΗ Νεκτάριου, Ψυχολογία του βάθους και ψυχοκοινωνική αποκατάσταση των ασθενών στο Βυζάντιο (δδ.), Ιωάννινα 2001
(https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/23061?lang=el#page/1/mode/2up )
ΚΟΥΡΚΟΥΤΑ Λαμπρινή, Η Νοσηλευτική στο Βυζάντιο (δδ), Αθήνα 1993
(https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/2669?lang=el#page/1/mode/2up )
ΠΟΛΥΚΑΝΔΡΙΩΤΗ Δωροθέου-Σταύρου (Μητροπολίτη Σύρου), Η Ιατρική στο Βυζάντιο: Βιοϊατρική και Εκκλησιαστική Προσέγγιση (δδ), Αθήνα 2023
(https://freader.ekt.gr/eadd/index.php?doc=54230&lang=el#p=1 )
ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ Έφη, Η Παιδιατρική στο Βυζάντιο (δδ), Αθήνα 1992
(https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/12794?lang=el#page/1/mode/2up )
