Ιωάννης Βηλαράς. Η παρουσία του ιατροφιλόσοφου ως μέρους των ζυμώσεων στην προεπαναστατική Ελλάδα.
(Αφορμές και Δεδομένα – Νο:1)
Τριαντάφυλλος Μπολτέτσος, Δρ. Θεολογίας
Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ
ΑΦΟΡΜΗ:
ΕΛΛΑΔΑ. Στο χωριό Τσεπέλοβο Ζαγορίου των Ιωαννίνων υπάρχει το Τσούφλειο Φαρμακείο του 1874 με το ταφικό μνημείο του Ιατρού και Λόγιου Ιωάννη Βηλαρά.
ΔΕΔΟΜΕΝΑ:
Ο Ιωάννης Βηλαράς (1771–1823) ήταν Έλληνας γιατρός, ποιητής, πεζογράφος και γνωστός για τη συνεισφορά του στη νεοελληνική λογοτεχνία και τη γλωσσική αναγέννηση. Γεννήθηκε στα Κύθηρα, μεγάλωσε στα Γιάννενα και πέθανε στο Τσεπέλοβο Ζαγορίου, όπου είχε εγκατασταθεί.
Από τον πατέρα του, επιφανή γιατρό Στέφανο Βηλαρά, διδάχτηκε λατινικά, ιταλικά, γαλλικά και στοιχειώδη μαθηματικά. Ο ίδιος σπούδασε από το 1794 ιατρική στην Ιταλία, συγκεκριμένα στην Πάδοβα, όπου πήρε και το πτυχίο του, αλλά και στην Μπολόνια. Το 1797 πηγαίνει στη Βενετία, όπου γνώρισε πολλά μέλη της Φιλικής Εταιρείας και κινδύνεψε να έχει την τύχη του εθνομάρτυρα Ρήγα Φεραίου. Με την επιστροφή του στην ηπειρώτικη πρωτεύουσα, το 1800, διορίστηκε ως προσωπικός γιατρός του Βελή πασά, γιου του Αλή Πασά, τον οποίο ακολούθησε στην Πελοπόννησο και στην Θεσσαλία, του χαρεμιού του αλλά και του ιδίου του Αλή Πασά. Όταν το 1812 ο Βελής τοποθετήθηκε από τον σουλτάνο στο πασαλίκι της Λάρισας, ο Βηλαράς ήρθε μαζί του και παρέμεινε μέχρι το 1816, οπότε επέστρεψε στα Ιωάννινα.
Ήταν γνωστή η ασωτία του Βελή, ο οποίος έπασχε από αφροδίσια νοσήματα. Μάλιστα, είχε γραφεί ότι «…η ασέλγειά του εκατοντάκις υπερέβαινε την του πατρός του και εκ τούτου όλον το σώμα του, όν σεσηπωμένον, είχεν πληγάς ανιάτους, ως και εις την γλώσσαν του». Γι’ αυτό ίσως εκτός του Βηλαρά, περιστοιχίζονταν στη Λάρισα και από μια μικρή ομάδα έμπειρων ιατρών, όπως ο Λουκής Βάγιας και ο Θερειανός από τη Ζάκυνθο. Εκτός αυτών όμως δεν έχανε την ευκαιρία να συμβουλεύεται και ξένους ιατρούς, οι οποίοι επισκέπτονταν την Ελλάδα ως περιηγητές.
Γνωστή είναι η περίπτωση του Άγγλου ιατρού Henry Holland, ο οποίος το 1812 και 1813, περιηγήθηκε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του δημοσίευσε το 1815 στο Λονδίνο τις περιηγητικές εντυπώσεις του σε βιβλίο με τον τίτλο «Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia … during the years 1812 and 1813». Ο Άγγλος ιατρός επισκέφθηκε τη Λάρισα στις 20 Νοεμβρίου του 1812, περίπου έξι μήνες μετά την εγκατάσταση του Βελή πασά στη θεσσαλική μεγαλούπολη. Φιλοξενήθηκε στην επισκοπική κατοικία και γνώρισε από κοντά τον Ιωάννη Βηλαρά. Ας αφήσουμε όμως τον Holland να μας περιγράψει την πρώτη συνάντηση μαζί του: «Δεν είχαμε μείνει αρκετή ώρα στην κατοικία του αρχιεπισκόπου (εννοεί του τότε Μητροπολίτη Πολύκαρπου Δαρδαίου), όταν μας επισκέφθηκαν δύο άλλοι ιατροί και οι δύο Έλληνες, από τους οποίους ο ένας είχε εκπληκτικά αξιοπρεπή μορφή και παρουσία. Αυτός ήταν ο Βηλαράς, ο οποίος καταγόταν από τα Ιωάννινα και ήταν πολύ γνωστός στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία για την ευρυμάθεια και τις λογοτεχνικές του επιδόσεις. Εδώ και αρκετά χρόνια παρέχει τις ιατρικές του υπηρεσίες στον Βελή πασά, αρχικά στον Μωριά και τώρα στη Θεσσαλία. Ο άλλος μας επισκέπτης ήταν ο Λουκής Βάγιας, ένας από τους ιατρούς του Αλή πασά, τον οποίο είχε στείλει ο βεζίρης πριν από λίγες εβδομάδες, για να δώσει και αυτός τη γνωμάτευσή του, για την περίπτωση του γιου του… Στη συζήτηση με τους δύο αυτούς ιατρούς αντιληφθήκαμε γρήγορα την ανώτερη και ρωμαλέα κατανόηση του Βηλαρά, του οποίου όλες οι παρατηρήσεις είχαν τη σφραγίδα της βαθιάς και αταλάντευτης σκέψης και των πολλών γνώσεων, οι οποίες γίνονταν ακόμα πιο εντυπωσιακές, από κάποιο στωικό και σκληρό χιούμορ που διέθετε».
Το 1820, μετά τη δολοφονία του Αλή πασά, ο Βηλαράς με την γυναίκα και τους δύο γιούς του, κατέφυγε στα Ζαγοροχώρια, όπου έλαβε ενεργό μέρος, μαζί με άλλους Ηπειρώτες αγωνιστές, στον προεπαναστατικό αγώνα. Όμως ο θάνατος τον βρήκε σε μια ανθηρή στιγμή. Πέθανε, ύστερα από τρία χρόνια, τον Δεκέμβριο του 1823, σε ηλικία μόλις 52 ετών, στο Τσεπέλοβο, όπου και ενταφιάσθηκε.
Ο Ιωάννης Βηλαράς, πέρα από τις πολλές ενασχολήσεις του ασχολήθηκε διεξοδικά και με τη Βοτανική. Επειδή μάλιστα μελέτησε επιστημονικά τον συγκεκριμένο κλάδο δικαίως θεωρείται από πολλούς, ως ο πρώτος βοτανολόγος της Ελλάδος. Λέγεται μάλιστα ότι ο κήπος του στα Ιωάννινα ήταν μια πραγματική Σχολή Βοτανικής.
Και στη Φαρμακευτική όμως έφθασε ο Βηλαράς σε υψηλές επιδόσεις. Είναι γνωστό ότι μεταγλώττισε στην ελληνική και μάλιστα στη δημοτική γλώσσα, πολλούς ξένους όρους της Φαρμακευτικής.
Ως ποιητής, είναι και ο δημιουργός του γνωστού “Πουλάκι ξένο ξενητεμένο“, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα της εποχής του, που αποπνέει την αίσθηση της ξενιτιάς και του αποχωρισμού από την πατρίδα. Στο ποίημα αυτό, ο ποιητής εκφράζει τον πόνο του για την ξενιτιά, ένα θέμα που άγγιξε και επηρέασε πολλούς Έλληνες του καιρού του, ειδικά όσους βρέθηκαν σε ξένες χώρες λόγω των πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών.
[YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=7HjrqXCTsUY Πουλάκι ξένο. Χάρις Αλεξίου (1976)]
Ως προς τις γλωσσολογικές προτιμήσεις, αποδέχθηκε τις ιδέες του δημοτικισμού, εγκαταλείποντας την αρχαΐζουσα γλώσσα, υπήρξε μάλιστα και εισηγητής της «φωνητικής ορθογραφίας».
Είναι ενδιαφέρον, στο πλαίσιο αυτό πως, ως γιατρός, ο Βηλαράς θεωρείται ότι μπορεί να είναι ο πρώτος που γράφει τις συνταγές του στην ελληνική γλώσσα και μάλιστα στη λαϊκή δημοτική.
Εν κατακλείδι, όσον αφορά στον τάφο του γλωσσοπλάστη Λόγιου, του Ιατρού και Ποιητή, που βρίσκεται στον χώρο του Τσούφλειου Φαρμακείου (απ΄ όπου και οι φωτογραφίες που παρατίθενται), γνωρίζουμε τα εξής:
Το Τσούφλειο Φαρμακείο βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του Τσεπελόβου, δίπλα από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Αποτέλεσε οικία του μεγάλου εθνικού ευεργέτη Αναστάσιου Τσούφλη, που έχτισε στη Μακεδονία δεκάδες σχολεία. Το κτήριο φέρει την επιγραφή “ΤΣΟΥΦΛΕΙΟ 1874 ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ” και επιτοίχεια πλάκα στον εξωτερικό χώρο του οικήματος: “ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΒΗΛΑΡΑ ΤΑΦΕΝΤΟΣ ΕΝΤΑΥΘΑ“.
Παραθέτουμε, ως επίλογο, ένα σχετικό με το γενικό μας θέμα, ποίημα του Βηλαρά, που συνδυάζει τον ποιητή και ιατρό ταυτόχρονα με τον τίτλο:
Γιατρική παρηγορία
Βογκομαχούσεν αστενής κατάκοιτος στην κλίνη, του Χάρου παίρει, δίνει.
Και λυπημένη και πικρή η μαύρη σύζυγος του θρηνούσε στο πλευρό του.
Σε τούτο μπαίνει κι ο γιατρός και το σφυγμό του πιάνει, τον ερωτάει τι κάνει.
– Ωχ! τι να κάμω, δεν μπορώ, χειρότερα όσο πάνω, φοβούμαι θα πεθάνω.
– Μη δα τον θάνατον ευτύς στοχάζεσαι, δειλιάζεις, και του πατρός σου ομοιάζεις.
Ο μακαρίτης σαν κι εσύ μου έλεγε, θυμούμαι: «Γιατρέ, δεν τον πατούμε το χάρο τούτην τη φορά!». Μόν’ κείνος ήταν γέρος και του θανάτου μέρος.
– Δεν έχω δύναμη, γιατρέ, μηδέ για να μιλήσω, και δε θαρρώ να γλύσω.
– Τον ίδιον είχε, και σωστά, ο μακαρίτης θειός σου, το φόβο το δικό σου.
Μόν’ εσύ φίλε μου, αγκαλά από πολλής στο στρώμα, χαμοβαστιέσαι ακόμα.
– Καλό δε βλέπω, κυρ γιατρέ, δεν τρώγω, δεν κοιμούμαι, πώς λες να μη φοβούμαι;
– Σου ‘ρθαν στο νου, καθώς θωρώ, τα λόγια του αδελφού σου, του μεγαλύτερού σου.
Ο μακαρίτης φαγητό και ύπνον εποθούσε, και με συχνορωτούσε.
Μόν’ εσυ, φίλε μου, προχτές ζουμί, θαρρώ, καμπόσο να ρούφησες ωστόσο.
Αυτά ν’ ακούσει η ορφανή γυναίκα του, αρχινάει να κλαίγει, να θρηνάει.
Ωχ! λέγει ο άντρας· αμ, γιατί του κάκου να λυπιέσαι, και δεν παρηγοριέσαι;
Και το γιατρό δεν αγροικάς, που λέει να παντέχω και κίντυνο δεν έχω;
– Αμ, με τι θάρρος και καρδιά! η άτυχη φωνάζει, βαριά αναστενάζει·
αφού ακέρια φαμελιά, την έχει μακαρίσει, σ’ εσένα θα ευτυχήσει;
[ΠΗΓΕΣ:
- https://www.eleftheria.gr/m/%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF%88%CE%B5%CE%B9%CF%82/item/323211.html (Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου)
- https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B9%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82_%CE%92%CE%B7%CE%BB%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%82#%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B12
- https://www.eleftheria.gr/m/%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%83%CF%89%CF%80%CE%B1/item/156962-%CE%B9%CF%89%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF%82-%CE%B2%CE%B7%CE%BB%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%82-1771-1823-%CE%BF-%CE%B3%CE%BB%CF%89%CF%83%CF%83%CE%BF%CF%80%CE%BB%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82,-%CE%BF-%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%B7%CF%84%CE%AE%CF%82,-%CE%BF-%CE%B9%CE%B1%CF%84%CF%81%CF%8C%CF%82.html (Τάσου Πουλτσάκη)
- Ανθολογία νεοελληνικής σατιρικής ποίησης, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1981
- https://www.kythera.gr/famous-kytherians/ioannis-vilaras/]
Πηγή πορτραίτου Ιωάννη Βηλαρά: εδώ
