Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ:
ΑΙΤΙΕΣ, ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ
Στέφανος Χρ. Κουμαρόπουλος
Δρ. Θεολογίας, πρ. Δ/ντής Γυμν.
| Στις 30 Νοεμβρίου 2025 Κυριακή, στο Πλαίσιο των Εορτίων του Ι. Ναού Αγίας Βαρβάρας Αργυρουπόλεως Αττικής στις 10.30 (στην ώρα του πρωινού καφέ μετά την Θεία Λειτουργία) έγινε συζήτηση γύρω από το θέμα του Παιδικού Εκφοβισμού (Bulling). Ομιλητές ήταν ο κ. Κωνσταντίνος Χολέβας, Συγγραφέας και Πολιτικός Επιστήμων, που ανέπτυξε το θέμα Η Ελληνορθόδοξη Παιδεία ως μέσο πρόληψης της εφηβικής βίαςκαι ο γράφων που παρουσίασε το παρόν άρθρο. Το βίντεο και των δύο ομιλιών μπορείτε να το παρακολουθήσετε στο: https://www.youtube.com/watch?v=6mZoXvYK3vM |
Η σχολική βία σήμερα: Τι λένε οι έρευνες;
Η νεανική και ιδιαίτερα η εφηβική βία και παραβατικότητα, παρουσιάζει αύξηση σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες και ιδιαίτερα στην σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Το Σχολείο λειτουργεί και ως ο καθρέφτης τω διαλυμένων σχέσεων τόσο στην οικογένεια όσο και στην κοινότητα.
Τα περιστατικά εκφοβισμού σημειώνουν αυξητική τάση τα τελευταία χρόνια. Πρόσφατες έρευνες (όπως αυτή που πραγματοποίησε το 2024 το Χαμόγελο του Παιδιού) δείχνουν ότι ένας στους τρεις μαθητές έχουν δεχτεί bulling μέσα στο σχολείο στην Ελλάδα[1]. Επιπλέον έξι στους δέκα μαθητές της χώρας έχουν αντιληφθεί βίαια περιστατικά μέσα και γύρω από τα σχολεία τους. Καθημερινά μαθητές από νήπια έως και έφηβοι ταπεινώνονται ή ταπεινώνουν. Δέχονται ή μοιράζουν προσβολές, υφίστανται βία ή βιαιπραγούν. Πολλοί από αυτούς τους μαθητές-θύματα δεν εκμυστηρεύονται το μαρτύριό τους σε κανέναν και υποφέρουν για πολύ καιρό μόνοι τους και εντελώς αβοήθητοι, πράγμα πολύ λυπηρό και τραυματικό για τα θύματα.
Δυστυχώς στις μέρες μας οι χούλιγκανς των σχολείων, οι schooligans όπως λέγονται, είναι κυρίαρχες ομάδες σε κάποια Σχολεία και διεκδικούν με το δικό τους αθέμιτο τρόπο την επικράτηση της «άποψής» τους. Εκβιάζουν ανηλίκους, τους κακοποιούν λεκτικά και σωματικά.
Επιπλέον τα τελευταία χρόνια 15 χρόνια έχει κάνει την εμφάνισή της και μία νέα μορφή σχολικής βίας το διαδικτυακό bulling, το λεγόμενο cyber bulling, όπως αποκαλείται. Συνίσταται σε δυσφήμιση, απειλές ή άλλου είδους επιθέσεις και συναισθηματική παρενόχληση από τα λεγόμενα κοινωνικά δίκτυα Facebook, viber και με μηνύματα ή video μέσω κινητού τηλεφώνου. Το 2010 όταν υπηρετούσα στον Σ.Σ.Ν. ως Υπεύθυνος Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων (2007-2011) είχα διοργανώσει διεπιστημονική Ημερίδα για την σχολική βία[2]. Μεταξύ των άλλων παρατηρήσαμε (τότε το φαινόμενο ήταν στην αρχή του) ότι πολλές επιθέσεις σχολικής βίας προέρχονταν ή ήταν προέκταση ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Συμπέρασμα, που ισχύει και για σήμερα, τις περισσότερες φορές το διαδικτυακό bulling προηγείται ή και συνυπάρχει με την σχολική βία. Σαφέστατα είναι γενεσιουργός αιτία και δυστυχώς δίνει τρόπους συντονισμού των ομάδων που ασκούν βία.
ΑΙΤΙΕΣ
Οι ευθύνες του Σχολείου
Τις περισσότερες φορές υπάρχουν χαλαρές ή απρόσωπες σχέσεις μέσα στην τάξη και στο σχολείο. Δεν υπάρχει χώρος στο Πρόγραμμα για ομαδικά προγράμματα για την βίωση της υγιούς συνύπαρξης των μαθητών μέσα σε μία τάξη. Κάποιες φορές ευθύνεται η έλλειψη καθορισμένων κανόνων συμπεριφοράς μέσα στο σχολείο κυρίως όμως φταίει η μη εφαρμογή των υπαρχόντων κανόνων. Άλλωστε είναι και χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας το τελευταίο.
Στο σύγχρονο σχολείο αν κάποιος εκπαιδευτικός ή διευθυντής σχολείου προσπαθήσει να βάλει τα όρια, που δεν έχει βάλει η οικογένεια, τότε θα αντιμετωπίσει τις ύβρεις, την επιθετικότητα, τα εξώδικα των γονέων. Σήμερα πιο συχνά από ότι στο παρελθόν οι γονείς παρέχουν τα πάντα στα παιδιά τους, δεν τους χαλούν χατίρι και συχνά μεγαλώνουν μικρούς δυνάστες. Το κάνουν κυρίως για να μην έχουν ενοχές για την απουσία τους από το σπίτι και την αγωγή των παιδιών τους. Αν συμβεί ο εκπαιδευτικός να πει σε αυτόν τον γονιό κάτι για το κακομαθημένο «καμάρι» του αλλοίμονο του.
Προσωπική μου διαπίστωση ως διευθυντού σχολείου είναι ότι αυτοί που φωνάζουν στους εκπαιδευτικούς είναι όσοι δεν ασχολούνται με τα παιδιά τους. Ευτυχώς δεν συμβαίνει με τους περισσότερους γονείς. Αυτοί οι λίγοι γονείς όμως και οι λίγοι «κακομαθημένοι» μαθητές μπορούν να δημιουργήσουν τεράστιο πρόβλημα σε ένα σχολείο.
Οι ευθύνες των γονέων (της οικογένειας)
Σήμερα έχουμε πολλά διαζύγια και πολλές συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια. Η εκκοσμίκευση, ο ακραίος δικαιωματισμός των ημερών μας έχει τραυματίσει την πίστη στο Θεό και τον τρόπο ζωής που προτείνει η Ορθόδοξη Εκκλησία μας. Δεν υπάρχει υποχωρητικότητα στο ζευγάρι. Κυριαρχεί το εγώ στους γονείς. Δεν υπάρχει υπομονή και η συνεπής άρση των ευθυνών εκ μέρους τους.
Οι βίαιες συγκρούσεις και η ενδοοικογενειακή βία επηρεάζει αρνητικά τα παιδιά και τους εφήβους. Όταν υπάρχει λεκτική, συναισθηματική, σωματική βία μέσα στην οικογένεια τα παιδιά ξεσπούν σε οργή. Και επειδή αγαπούν τους γονείς τους την οργή τους την εξωτερικεύουν στους συνομηλίκους τους.
Στις μέρες μας έχει αποϊεροποιηθεί ο θεσμός του γάμου και της οικογένειας. Η σύγχρονη οικογένεια δεν έχει αναφορά σε κάτι ανώτερο, το κέντρο της. Κυριολεκτικά «δεν έχει το Θεό της». Οι σύγχρονοι γονείς θεωρούν το γάμο και την οικογένεια μια ιδιωτική υπόθεση των δύο. Ο γάμος πλέον δεν θεωρείται μυστήριο ιερό, όπως ήταν παλιότερα. Όποτε θέλει κανείς ή με την παραμικρή δυσκολία το διαλύει. Αποτέλεσμα οι συμβατικές συμβιώσεις και τα πολλά διαζύγια που είναι πολύ τραυματικά για τα παιδιά και τους εφήβους.
Επιπλέον υπάρχουν και τα πάμπολλα προβλήματα των μικτών ή σύνθετων οικογενειών. (Σύνθετες λέγονται οι οικογένειες που έχουν παιδιά από προηγούμενες σχέσεις, όπως π.χ. από διαζύγια). Αυτή η νέα οικογενειακή δομή παρουσιάζει ιδιαίτερες προκλήσεις, όπως η προσαρμογή σε νέους ρόλους, η εύρεση ισορροπίας στην ανατροφή των παιδιών και η διαχείριση των σχέσεων μεταξύ των μελών.
Ο μεγάλος ένοχος: Ο τρόπος διαπαιδαγώγησης των παιδιών σήμερα
Οι γονείς δεν διαθέτουν χρόνο παιχνιδιού, αφήγησης, συζήτησης κ.α. δραστηριοτήτων με τα παιδιά και τους εφήβους τους. Αποτέλεσμα: Τα παιδιά μεγαλώνουν χωρίς την επικοινωνία με τους γονείς, τρυφερότητα και συναισθηματική στήριξη των γονέων. Χαρακτηριστικός ο τίτλος ενός βιβλίου: «Τα Παιδιά δεν θέλουν Ψυχολόγο. Γονείς Θέλουν!» του ψυχιάτρου Νίκου Σιδέρη. Τονίζει την αποξένωση των γονιών από τα παιδιά τους και την ουσιαστική ανάγκη της σχέσης γονέα παιδιού. Η απουσία συναισθηματικής στήριξης από τους γονείς είναι ο κυριότερος παράγοντας που οδηγεί τα παιδιά στις βίαιες συμμορίες ανηλίκων.
Για να ακούσετε πώς μας το λέει αυτό ο πιο σοφός σύμβουλος για θέματα οικογένειας των ημερών μας ο Άγιος Παΐσιος. Σύγχρονοι ψυχολόγοι θα μας έλεγαν ότι το λόγο του Αγίου διακρίνει ευνσυναίσθητη κατανόηση (empathy).
| Σήμερα έχει γίνει ένα μεγάλο άλμα (εννοεί υπάρχει μεγάλο χάσμα) και δεν καταλαβαίνουν οι γονείς τα παιδιά και τα παιδιά τους γονείς. Πρέπει να μπει κανείς στη θέση του άλλου και μετά θα συνεννοηθούν. |
Ένα άλλο αίτιο είναι τα δύο άκρα της διαπαιδαγώγησης των γονέων: Η υπερβολικά αυστηρή διαπαιδαγώγηση οδηγεί στη βία τους νέους. Το ίδιο όμως συμβαίνει και με την χωρίς όρια χαλαρή διαπαιδαγώγηση. Χρειάζεται το μέτρο και η διακριτική διαπαιδαγώγηση εκ μέρους των γονέων. Γι’ αυτό το θέμα οι γονείς συχνά και σε όλη την διάρκεια της ανατροφής των παιδιών τους χρειάζονται να έχουν σωστούς συμβούλους ώστε να είναι σε θέση να καθοδηγούν τα παιδιά τους με σύνεση και υπευθυνότητα.
Δυστυχώς οι περισσότεροι σύγχρονοι γονείς σε μεγάλο ποσοστό δεν έχουν συμβούλους ή έχουν τους λάθος συμβούλους. Η Αγία Γραφή μιλάει για την προσωπική ευθύνη του καθενός για την εκλογή του σωστού συμβούλου:
| Αυτοί με τους οποίους περνάς ευχάριστα τον χρόνο σου ας είναι πολλοί, οι σύμβουλοι σου, όμως ένας από τους δέκα χιλιάδες που σε περιστοιχίζουν» (Σοφ. Σειρ. 6, 6)«από συμβούλου φύλαξε την ψυχή σου» (Σοφ. Σειρ. 37,8). |
Ζούμε στην εποχή όπου πολλοί μιλάνε για πολλά και θέλουν να μας κατευθύνουν ανάλογα με τις προσωπικές τους αξίες και τα δικά τους πιστεύω. Ταυτόχρονα οι περισσότεροι τηλεοπτικοί ή διαδικτυακοί σύμβουλοι θέλουν να είναι ευχάριστοι για να αποκτήσουν φήμη. Το αποτέλεσμα είναι τραγικό για τις αποφάσεις που λαμβάνονται για την οικογένεια και την αγωγή των παιδιών.
Άλλο ένα αίτιο είναι ότι λείπει η υγιής ψυχαγωγία. Τα παιδιά σήμερα το πιο πολύ χρόνο τους τον περνούν σε ένα τάμπλετ, κινητό, play station ή υπολογιστή. Εγκλωβισμένα αφύσικα σε ένα διαμέρισμα τα παιδιά είναι μπροστά σε μία οθόνη. Ακούστε τι έλεγε σχετικά ο Άγιος Παϊσιος ο Αγιορείτης:
| Ερώτηση: – Γέροντα, το παιδί ενός γνωστού μου κάνει συνέχεια σκανταλιές, φωνάζει, χτυπάει. Τι φταίει; τι να κάνει; Απάντηση: – Κοίταξε, δεν φταίνε τα παιδιά. Σήμερα τα έχουν κλεισμένα μέσα στα διαμερίσματα και δεν έχουν χώρο να τρέξουν, να παίξουν. Ζορίζονται τα παιδιά. Δεν μπορούν να κινηθούν, να εκτονώσουν την ζωηράδα τους. Τρελαίνονται, μετά χτυπάν το κεφάλι τους στον τοίχο! Τα παιδιά για να μεγαλώσουν φυσιολογικά θέλουν αυλή… Αυτό είναι το φυσιολογικό. |
Τα Μ.Μ.Ε. με τις ειδήσεις και τις ταινίες (ακόμη και τις παιδικές) αναπαράγουν συνεχώς την βία. Συχνά τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και οι ταινίες που βλέπουν είναι γεμάτες βία. Το χειρότερο τα παιδιά ταυτίζονται με την εικονική πραγματικότητα που βλέπουν. Νομίζουν για παράδειγμα ότι όπως στα ηλεκτρονικά παιχνίδια δίνουν μία μπουνιά στον αντίπαλο και σηκώνεται αμέσως, έτσι θα συμβεί και με τον συμμαθητή τους. Δεν μπορούν να φανταστούν τον πόνο, τον ψυχικό τραυματισμό του άλλου, την εγκεφαλική διάσειση ή και τον θάνατο του άλλου που δέχτηκε το χτύπημα[3]. Φυσικά σε αυτό συντελούν και κάποιοι γονείς που γράφουν τα παιδιά τους σε «πολεμικές τέχνες» που δεν έχουν πάντα την σωστή διαπαιδαγώγηση.
Τρόποι για να αντιμετωπίσουμε τη σχολική και την νεανική βία στην εποχή μας
Τι μπορεί να κάνει το Σχολείο και οι Εκπαιδευτικοί
Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να αφιερώνουν χρόνο, ώστε να συζητούν με τα παιδιά προβλήματα τους καθώς και να εντάσσουν το φαινόμενο της σχολικής βίας μέσα στο πλαίσιο των μαθημάτων τους. Χρειαζόμαστε, καταρτισμένους, κυρίως όμως πρόθυμους και ευαισθητοποιημένους εκπαιδευτικούς[4]. Φωτισμένους εκπαιδευτικούς που διαθέτουν χρόνο στους μαθητές τους.
Συμβούλευε μία ηγουμένη κάποιον εκπαιδευτικό:
| «Να σκέφτεσαι ο Θεός για να στείλει κάποιους μαθητές στην τάξη μου κάτι θέλει από μένα. Ο Θεός δεν κάνει λάθος ανθρώπους. Δεν είναι τυχαία κάποιοι άνθρωποι γύρω μας, η πρόνοιά του Θεού τους έστειλε σε μας. Κανένας μαθητή να μην παραμελείς και να τον θεωρείς ότι είναι αδιόρθωτος, καμένο χαρτί και δεν χρειάζεται να ασχοληθείς μαζί του[5]. |
Οι Εκπαιδευτικοί μας πρέπει να έχουν στάση υποδοχής και αγάπης[6] ως παράδειγμά τους τον Άγιο Νεκτάριο, τον Άγιο Παΐσιο, τον Άγιο Πορφύριο. Να υποδέχονται με αγάπη τους λεγόμενους «προβληματικούς» μαθητές τους, να ακούνε τους μαθητές τους (όχι να κάνουν κήρυγμα), να παίρνουν πάνω τους τα σφάλματά τους να τους δείχνουν την προσοχή τους και την αγάπη τους, που στερούνται πολλές φορές από τους γονείς τους[7].
| Εμπνευσμένο το Παράδειγμα του Αγ. Νεκταρίου στη Ριζάρειο (τιμωρία των απείθαρχων μαθητών με νηστεία του ιδίου του ιεράρχου). Ανάληψη της ευθύνης για παράπτωμα μαθητών. Με αυτόν τον τρόπο τους έριχνε στο φιλότιμο και τους «τιμωρούσε» με αγάπη. |
Τι μπορούν και πρέπει να κάνουν οι Γονείς για να προλάβουν τέτοια φαινόμενα
Πρωτίστως οφείλουν οι γονείς να καλλιεργήσουν την συζυγική τους σχέση και να επενδύσουν σε τρόπους με τους οποίους θα δώσουν προτεραιότητα στη συζυγία τους. Χρειαζόμαστε όμως και ευαισθητοποιημένους γονείς[8]. Να έχουν επικοινωνία με τα παιδιά τους και τα ενθαρρύνουν να μιλούν για ό,τι τους απασχολεί. Να παρατηρούν τις αλλαγές στη συμπεριφορά των παιδιών (φόβο, απομόνωση, πτώση στις επιδόσεις κ.α.). Να συνεργάζονται με τους εκπαιδευτικούς του σχολείου τους για την επίλυση των προβλημάτων. Να ζητούν βοήθεια οι γονείς και από πνευματικούς ανθρώπους και από δοκιμασμένους συμβούλους[9].
Πολύ σημαντικό οι γονείς να έχουν πνευματική καθοδήγηση από τον πνευματικό τους στα θέματα οικογενείας και γονεϊκότητας. Θυμάμαι τον μακαριστό π. Μαρίνο Γεωργακόπουλο[10] πόσο μέριμνα είχε για τα παιδιά των χωρισμένων και των οικογενειών που περνούσαν κρίση… Το ερώτημα στις μητέρες, κυρίως, ήταν: «Πού είναι το παιδί σας τώρα; Φέρτε το στα Κατηχητικά να το αγκαλιάσουμε. Σκέφτεστε πόσο δύσκολα περνάει το παιδί σας με τα προβλήματα και τις διενέξεις σας;»
Στην Θεία Λειτουργία λίγο πριν το «Πάτερ ημών» ο ιερέας διαβάζει την παρακάτω ευχή: «Σε εσένα Δέσποτα φιλάνθρωπε Θεέ μας, εμπιστευόμαστε κι αφήνουμε όλη μας τη ζωή και την ελπίδα». Ας εμπιστευτούμε τον εαυτό μας, την οικογένειά μας, τα παιδιά μας και όλη μας την ζωή στην πρόνοια του Θεού μας.
Τι ωραίο παράδειγμα προς μίμηση οι Άγιοι Ιωακείμ και η Άννα. Αυτοί εμπιστεύτηκαν στο Ναό την κόρη τους, την Παναγία μας. Έτσι και οι γονείς. Πρέπει να οδηγούν στην Εκκλησία τα παιδιά τους.
Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για την σωστή ανατροφή των παιδιών. Οι γονείς δεν πρέπει να νοιάζονται μόνο για το σώμα και το μυαλό των παιδιών τους (ξένες γλώσσες, αθλητισμός, φροντιστήρια). Πρέπει να νοιαστούν και για τη διάπλαση του χαρακτήρα τους και κυρίως την φροντίδα της ψυχής τους.
Αλήθεια τι όμορφο γονείς και παιδιά να εκκλησιάζονται μαζί, να κοινωνούν, να εξομολογούνται, να μετέχουν σε εθελοντικές δράσεις της Ενορίας τους, στις νεανικές κατασκηνώσεις Μητροπόλεων ή Ενοριών (όπως η Κατασκήνωση της Αγ. Βαρβάρας Αργυρουπόλεως στην Β. Εύβοια), και στις τόσες δραστηριότητες που διαθέτει για παράδειγμα αυτή η Ενορία (Κατηχητικές Συντροφιές, Παιδική-Νεανική χορωδία, Μαθήματα Παραδοσιακών Χορών, Παραδοσιακή Παιδική Χορωδία).
Μην ξεχνάμε ότι η χαρά βρίσκεται στο μοίρασμα, στο άνοιγμα στην κοινότητα. Και η πιο υγιής κοινότητα στην οποία σήμερα μπορεί να ανοιχτεί η οικογένεια είναι η Εκκλησία- η Ενορία. Είναι «η οικογένεια του Θεού» είναι δρόμος για τον Ουρανό και την αγκαλιά του Θεού.
Σας ευχαριστώ.
[1] Έρευνα του Οργανισμού «Το Χαμόγελο του Παιδιού» για το Bullying – Με τίνα τρόπο διαμορφώνεται το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού.
[2] Βλ. Η βία στο Σχολείο, Διεπιστημονική Προσέγγιση (2010), Επιμέλεια Στέφανου Κουμαρόπουλου, Υπ. Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων Δ΄ Διεύθυνσης Δ/θμιας Εκπ/σης.
[3] Βλ. Ιωάννη Στ. Παπαδόπουλου, Χωρίς τίτλο, 24 δοκίμια για φίλους συνεργάτες και γνωστούς, κεφάλαιο 10 (Η κατάργηση της πυγμαχίας ως αθλήματος).
[4] Για την εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση στη συμβουλευτική των Εκπαιδευτικών βλ. την διδακτορική διατριβή του ομιλούντος, Η συμβουλευτική διάσταση του Θεολόγου Καθηγητή στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
[5] Στ. Κουμαρόπουλου, Μία Γερόντισσα Ηγουμένη ως Σύμβουλος, Δημοσιεύτηκε στο Περ. «Εφημέριος» τεύχος Απριλίου 2004, σ. 19-24.
[6] Βλ. Αλεξάνρου Μ. Σταυρόπουλου, Η Τέχνη της Αγάπης, Εκδ. Κάνιστρο, (Ι. Μ. Αγ. Νεοφύτου), Πάφος 1998.
[7] Βλ άρθρο του γράφοντος Η ευαισθητοποίηση σε θέματα επικοινωνίας και συμβουλευτικής σε συνεργασία με Αλέξανδρο Μ. Σταυρόπουλο, Εφημέριος 2005 τεύχ. 5, σ. 17-19.
[8] Βλ. κείμενα του ομιλούντος για Συμβουλευτική σε Γονείς, Εκπαιδευτικούς και Μαθητές στην ιστοσελίδα του 6ου Γυμνασίου Ν. Σμύρνης, όπου υπηρέτησε ως Διευθυντής για 10 χρόνια.
[9] Βλ. άρθρα του γράφοντος στις ιστοσελίδες του Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων και στην ιστοσελίδα του 6ου Γ/σίου Ν. Σμύρνης: Οι γονείς μπροστά στην εφηβεία. Προετοιμάζοντας τους εφήβους μας για μια ευτυχισμένη νεότητα .